تعریف هیات مدیره شرکت سهامی
تاریخچه اداره شرکت سهامی
در حال حاضر میدانیم که ارگانهای اداره کننده شرکتهای سهامی در کشور ما مجامع عمومی هیات مدیره و بازرسان میباشند. که یک از این ارگانها با توجه به حدود صلاحیت و اختیاراتی که دارند. در اجرای این مهم فعالیت می کنند. مجامع عمومی در واقع بالاترین مرجع تصمیم گیرنده در شرکتهای سهامی می باشند. که به طور پراکنده به نقش این رکن مهم اشاره خواهیم کرد. ذیلاً به تاریخچه مختصری از چگونگی ظهور و تشکیل هیات مدیره و تحولاتی که در حال حاضر در اداره شرکت سهامی ایجاد شده است می پردازیم.
هیات مدیره شرکت سهامی چیست؟
قانونگذار در لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت از هیات مدیره تعریفی ارائه نداده و صرفاً به اینکه شرکت سهامی توسط هیات مدیره اداره میشود. بسنده کرده است. حقوقدانان کشور ما نیز سعی در ارائه تعریف هیات مدیره شرکت سهامی ننموده اند. مثلاً به این عبارت کوتاه که هیئت مدیره ارگان اجرایی شرکت سهامی است اکتفا نموده اند.
میتوان این هیئت را چنین تعریف کرد. که عبارت از هیاتی است که نقش حیاتی در اداره شرکت و تسهیل امور آن دارد. تصمیمات لازمه در اداره شرکت را با اکثریت آراء اتخاذ میکند. اعضای آن توسط مجمع عمومی عادی شرکت از بین سهامداران انتخاب میشوند.
لکن برخی این هیات را بدنه اصلی شرکت سهامی دانسته اند. که آن را اداره کرده و سیاست شرکت را تحت اشراف مجمع عمومی سهامداران که مصدر قدرت و اختیارات شرکت است ترسیم میکند. حقوقدانی دیگر هیئت مدیره را ارگان اصلی شرکت سهامی تلقی کرده که شرکت را اداره میکند. فعالیتهای شرکت را کنترل نموده و تصمیمات مقتضی را در جهت نائل شده به هدف و غرض شرکت اتخاذ می.کند.
معذلک با توجه به مقررات قانونی شاید تعریف هیات مدیره شرکت سهامی را بتوان اینگونه تعریف کرد. که تعدادی از اشخاص هستند. که توسط مجمع عمومی انتخاب میشوند. حائز شرایط لازم و قانونی برای عضویت در این هیئت میباشند. که فعالیتهای شرکت را در محدوده صلاحیت اعطاء شده اداره میکنند.
هیات مدیره کیست؟
هیئت مدیره یک ارگان و پیکره جمعی collective body تلقی میشود. لذا حقوق و اختیاراتی که دارد باید توسط هیئت اعمال شود. نباید کل این حقوق و اختیارات را به یک یا چند عضو واگذار کرد. در این باره آنچه که قابل اهمیت است. اینکه در قانون کشور ما عضو هیات مدیره صرفاً شخصی است. که منتخب مجمع عمومی شرکت میباشد.
لکن در مقررات برخی کشورها دامنه تعریف عضو هیات مدیره گسترش داده شده به طوری که شامل عضو هیئت مدیره (مدیر) عملی یا de factor director نیز می.گردد. چنین شخصی به شکل رسمی به عنوان عضو هیات مدیره تعیین نمیشود. ولی همانند اعضای هیات مدیره عمل .کند.
مدیر کیست؟
کما اینکه علاوه بر مدیر ،عملی تعریف عضو هیات مدیره ممکن است. در برگیرنده مدیر سایه shadow director که اعضای هیات مدیره طبق توجیهات و تعلیمات وی اقدام میکنند نیز بشود. به همین دلیل مشاهده میگردد. که ماده ۲۵۰ قانون شرکتهای سال ۲۰۰۶ بریتانیا مقرر داشته که مدیر شامل هر شخصی است. که جایگاه مدیر را به هر نامی که بر وی اطلاق شود اشغال میکند.
شروط لازم برای عضویت هیات مدیره
اهم شروط لازم و قانونی برای عضویت در هیات مدیره عبارتند از اهلیت، سهامدار بودن، سپردن سهام وثیقه و خوشنام بودن و داشتن صحت عمل، که ما در جای خود بـه توضیح این شروط خواهیم پرداخت.
در حال حاضر در بیشتر مقررات قانونی کشورها مدیریت شرکتهای سهامی را به نحوی تنظیم کرده اند. که در ارکان اداره شرکت هیئت مدیره و رئیس آن سهم کافی داشته باشند. گرچه در لایحه قانونی ۱۳۴۷ چنین سهمی نصیب رئیس هیئت مدیره شرکت سهامی نشده .است. البته قوانین به گونه ای میباشند ،که حداقل از حیث نظری حرف آخر را مجمع عمومی سهامداران میزند. لکن از یک سو در بیشتر مواقع تداخل صلاحیتها و تعارض بین مجامع عمومی و هیئت مدیره و یا بین هیئت مدیره و رئیس آن پیش میآید.
به همین خاطر حقوقدانان و قضات محاکم در تلاش بوده اند. تا معیارهایی برای جدا کردن و فصل صلاحیتهای ارگانهای اداره کننده ارائه دهند. از سوی دیگر در نیمه دوم قرن بیستم بسیاری از کشورها با تصویب مقرراتی راه مشارکت کارکنان در اداره شرکت را باز کردند. این امر موجب تحول در ساختار نظام سرمایه داری گردید. نقش انحصاری و تفرد نمایندگان سرمایه در اداره پروژهای سنگین که باعث ایجاد شرکتهای سهامی میشود.
نحوه تعیین اعضای هیات مدیره
در خصوص نحوه و کیفیت تعیین هیات مدیره در شرکت سهامی بحث را در دو گفتار ارائه میدهیم. در گفتار اول نحوه تعیین اولین هیئت مدیره شرکت سهامی و سپس در گفتار دوم کیفیت تعیین هیئت مدیرههای بعدی را توضیح داده و بررسی خواهیم کرد.
نحوه تعیین اولین هیئت مدیره
با توجه به لایحه قانونی نحوه تعیین اولین هیئت مدیره تشریفات متفاوتی نسبت به هیئت مدیره های بعدی دارد. که ذیلاً به آن اشاره میکنیم.
تعریف هیات مدیره شرکت سهامی
اشخاص تعیین کننده هیات مدیره
لایحه قانونی حق تعیین اولین هیات مدیره را به مجمع مؤسسان شرکت سهامی داده است. با عنایت به نقش مؤسسین در تاسیس شرکت و با توجه به اینکه اولین هیئت مدیره شرکت مسئولیت برپایی شرکت را دارد. قانونگذار اجازه تعیین اولین هیئت مدیره شرکت را به مجمع عمومی موسسین داده است. طبق بند ۳ ماده ۷۴ لایحه قانونی انتخاب اولین مدیران بر عهده مجمع موسسین است.
شیوه انتخاب هیات مدیره
شیوه انتخاب اولین مدیران در ماده ۱۷ لایحه قانونی آمده است. این ماده مقرر میدارد که مجمع عمومی مؤسس با رعایت مقررات این قانون تشکیل میشود. پس از رسیدگی احراز پذیره نویسی کلیه سهام شرکت و تأدیه مبالغ لازم و شور درباره اساسنامه شرکت اولین مدیران شرکت را انتخاب می کند. مدیران شرکت باید کتباً قبول سمت نمایند قبول سمت به خودی خود دلیل بر این است. که مدیر با علم به تکالیف و مسئولیتهای سمت خود عهده دار آن گردیده اند.
نحوه تعیین هیات مدیره های بعدی
اشخاص تعیین کننده هیات مدیره
تعیین هیات مدیره بعدی بر عهده مجمع عمومی عادی میباشد. این مجمع مؤسسین مدیران را از بین سهامداران انتخاب می.کند. اداره شرکت بر عهده هیئت مدیره ای که تعداد مدیران با توجه به نوع شرکت سهامی متفاوت می باشد. قبلاً اشاره کردیم که بر اساس ماده ۱۰۷ تعداد مدیران در شرکت سهامی عام نباید کمتر از ۵ نفر باشند. لذا با توجه به ماده ۳ لایحه قانونی تعداد کمتر از سه مدیر در شرکت سهامی خاص متصور نیست. زیرا که قانون لازم دانسته که مدیران از سهامداران باشند.
شروط عضویت در هیات مدیره
سهامدارانی که در شرکت سهامی به سمت مدیر تعیین میشوند. باید اهلیت مدیر شدن را داشته باشند. لکن علاوه بر اهلیت شروط دیگری را باید حائز شوند. که میتوان از آنها تحت شروط صفت سپردن وثیقه و نداشتن سابقه کیفری مؤثر نام برد. البته ممکن است اساسنامه شرکت شروط دیگری نیز پیش بینی کند.
شرط اهلیت اعضای هیات مدیره
اعضای هیات مدیره شرکت میبایستی دارای اهلیت .باشند. منظور از اهلیت به معنایی است که در حقوق مدنی بیان شده است. حکمت از وضع چنین شرطی این است که شخص در خود چیزی از خبرگی و آگاهی از شیوه های صحیح مدیریت و نیز توجه و حفاظت از منافع شرکت را داشته باشد. به همین دلیل باید به سن بلوغ رسیده و شخص رشیدی باشد. همچنین عضو هیات مدیره نباید به سببی از اسباب حجر محجور باشد.
شرط صفت
در شرکتهای سهامی قاعده ارتباط” ملکیت سهام با مدیریت در اداره این شرکت به طور واضح و آشکار حاکم است. این قاعده در قوانین بیشتر کشورها و من جمله کشور ما پذیرفته شده است. که البته در برخی از این کشورها بر آن استثنائات قلیلی وارد شده است. لذا قاعده مزبور ،اصل و استثنائاتی که بر آن وارد شده خلاف قاعده تلقی میگردند. نظر به اینکه این قاعده موجب میشود. که جلو توانمندیهای مبدع و خلاق اشخاص را صرفاً به خاطر یک دلیل ساده که سهامدار نیستند. در اداره شرکت سهامی بگیرد بر آن انتقادات فراوانی وارد شده است.
شرط داشتن سهام وثیقه
جهت تضمین پرداخت خساراتی که ممکن است به شرکت از ناحیه مدیران وارد شود. اعضای هیات مدیره باید در زمره سهامداران باشند. به میزانی که اساسنامه پیش بینی کرده سهام داشته باشند ماده ۱۱۴ لایحه قانونی در این باره اشعار می دارد. که مدیران باید تعداد سهامی را که اساسنامه شرکت مقرر کرده است دارا .باشند. این تعداد سهام نباید از جهت دادن رأی در مجامع عمومی لازم است کمتر باشد.
تعریف هیات مدیره شرکت سهامی
